مقدمه
وجود واحد یا بخشی مستقل و مجزا تحت عنوان تحقیق و توسعه در هر سازمانی امری بسیار پراهمیت میباشد که البته در ساختارهای بزرگ وجود تیمی به عنوان تحقیق و توسعه در هر واحد ضروری به نظر میرسد. بالا رفتن رقابت و انگیزه بقا باعث شده است تا سازمانها و کارخانهجات، فعالیتهای خود را روی تواناییهای محوری و تولیدات اساسی متمرکز نمایند که لازمه آن نیز سرمایهگذاری مالی و زمانی در تحقیقات و تولید نوآوریهای تکنولوژیک، پایهای و کارآمد میباشد. در این راستا فعالیتهای بخش R & D نیز باید با محوریت ایجاد کسب و کار جدید و خلاقانه و در جهت اهداف کوتاه مدت و بلند مدت سازمان باشد. از طرف دیگر افزایش شدید رقابت بین سازمانها و کارخانجات و درگیری عمده مدیران با مسائل مالی و همچنین نبود زمان لازم و تخصص کافی از طرف مدیران در حل برخی از نیازهای رقابتی (بخصوص در سازمانهای بزرگ)، نیز باعث افزایش حمایت آنها از فعالیتهای R & D شده است. در حال حاضر بخش R & D اثر مهم و مستقیمی روی اقدامات و تولیدات نوآورانه، کنترل بهرهوری، ارتقا و نگهداری کیفیت، استانداردسازی اقدامات و تولیدات در سطح ملی و بینالمللی، بررسی و رصد دقیق و مداوم بازار داخلی و خارجی، کنترل دقیق نوسانات عملکرد و تولید خود سازمان و سازمانهای رقیب، کنترل دقیق روی قوانین حاکم و استفاده بهینه از قوانین و تبصرههای احتمالی که به نفع سازمان باشد، و همچنین تولید علم از جمله انجام طرحهای تحقیقاتی مورد نیاز سازمان و حتی چاپ مقاله و کتاب که میتواند در ارتباط و هماهنگ با دانشگاه انجام بگیرد دارد. در این زمینه حتی افراد خارج از سازمان بخصوص افراد متخصص و دانشمند که در دانشگاه و مراکز علمی فعالیت دارند میتوانند عضو فعال بخش R & D یک سازمان باشند. برای درک بهتر اهمیت وجود بخش تحقیق و توسعه در یک سازمان میتوان به سرمایهگذاری ۹/۶۲۳ میلیون دلاری شرکت نوکیا در طی سالهای ۲۰۰۹ تا ۲۰۱۱ اشاره کرد که روی فعالیتهای بخش R & D شرکت داشت تا در جهت افزایش قابلیتها و توسعه نرمافزاری موبایلهای هوشمند هزینه گردد.
تعریف تحقیق و توسعه یا R & D
اصطلاح تحقیق و توسعه یا همان Research and Development طبق نظر موسسه Organization for Economic Cooperation and development که شامل ۳۰ کشور پیشرفته دنیا است، به معنای اقدامات و فعالیتهای سازنده از طرف یک واحد سیستماتیک میباشد که با هدف ارتقای دانش انسانی و فرهنگ اجتماعی و بهرهگیری از این دانش برای کاربردهای نوین میباشد. باید متذکر شد که امروزه توسعه و طراحی تولیدات جدید و جذاب، بیش از پیش به عنوان عامل اصلی و کارگر شرکتها و کارخانجات مطرح است. در صنعت امروزی که با شتاب زیادی در حال عبور و تغییر میباشد، توقف و عدم حرکت مناسب و نبوغانه و عدم بهرهگیری از تجارب و دانش افراد کارآمد که خواستگاه عمدهشان دانشگاهها و مراکز علمی و خود کارخانجات صنعتی میباشد، به منزله نابودی و مرگ تدریجی یک سازمان خواهد بود و این الزام به علت تغییرات و گسترش سریع و ادامهدار تکنولوژی، تکاپو و عکسالعمل رقبای موجود در بازار و همچنین تعیین اولویت نیازمندی مشتریان و مصرفکنندگان بوجود آمده است. بخش تحقیق و توسعه علاوه بر ارتباطش با توسعه تکنولوژی، معنای اقتصادی ویژهای را هم در بطن خود دارد و امروزه در بسیاری از کشورهای پیشرفته، سرمایهگذاری و پشتیبانی از بخش R & D بازتاب یک جریان گسترده در جهت فراتر رفتن از سود و بازدهی فعلی و بهبود عملکرد و بازدهی رضایت بخش و مکفی در آینده میباشد.
تاریخچه تحقیق و توسعه (R & D )
اصطلاح تحقیق و توسعه از سده بیستم مورد توجه قرار گرفته است و تا پیش از این فقط توسط تعداد معدودی از سازمانهای خصوصی صنعتی استفاده میشد. قبل از جنگ جهانی دوم، فعالیتهای بخشهایی مثل R & D عمدتا در صنایع نظامی آمریکا، ژاپن و اروپا تمرکز داشت. از جنگ جهانی دوم تا کنون، تحقیق و توسعه به عنوان علت اساسی رشد و توسعه صنعت محسوب میشود. در حقیقت تحقیق و توسعه در سیر تکاملی و گسترش خود سه نسل را طی کرده است. نسل اول؛ آزمایشگاههای اولیه و محققین و دانشمندان بودند که در این نسل پژوهشها عمدتا بصورت انفرادی انجام میگرفت و نتیجتا منجر به اختراعات و دگرگونیهای عظیم میشد. نسل دوم؛ واحدهای R & D در کارخانجات بودند که با آزمایشگاههای مراکز علمی و دانشگاهی ارتباط نزدیکی داشته (در این نسل کارخانجات و تولیدکنندگان با محدودیت بازار و رقابت گسترده و شدید روبرو بودند) و ویژگی واحد تحقیق و توسعه در این نسل، جریان یافتن تحقیقات موثر، خلاقانه و مورد نیاز صنایع و در نتیجه تولید تکنولوژیهای مرتبط و کارآمد با تولید بود. نسل سوم؛ ایجاد تحولات نوین و موثر در واحدهای تحقیق و توسعه و ایجاد ارتباط و همکاری تنگاتنگ بین دانشگاه و صنعت میباشد. در حال حاضر واحدهای تحقیق و توسعه به قدری گسترش پیدا کردهاند که علاوه بر پاسخگویی به مسایل صنعتی و تولیدی و تکنولوژیک، با مسایل فرهنگی و سیاسی و امنیتی کشورها هم در ارتباط است. در حال حاضر که واحدهای نسل سوم فعالیت دارند، مجموعهای از R & D ، تکنولوژی، تجارت و استراتژی کسب سود بیشتر و داوم در لرزهها و نوسانات سخت اقتصادی و سیاسی در کنار هم قرار میگیرند تا برنامهریزی دقیقی جهت بدست آوردن بازار جهانی ارائه دهند و در این راستا مدیریت هوشمندانه، رکن اساسی توسعه و بقای هر سازمان و کارخانهای محسوب میشود. در مجموع میتوان گفت که میزان سرمایه اختصاص داده شده هر سازمان به بخش تحقیق و توسعه نشان دهنده میزان پیشرفت آن سازمان و در سطح بالاتر پیشرفت صنعت مربوطه و پیشرفت کشور میباشد.
تا قبل از تشکیل R & D سازمان یافته، شرکتها و کمپانیهای مختلف با مشکلاتی همچون بالا بودن هزینههای تولید و پایین بودن کیفیت و کمیت تولیدات مواجه بودند که امروزه به کمک بخش تحقیق و توسعه و رفع این مشکلات، قیمت سهام کمپانیها نیز افزایش پیدا کردهاند. در حال حاضر در کشور ما کمتر از ۲ درصد شرکتها و کارخانجات دارای واحد R & D میباشند و این در حالی است که کارخانجات و موسسات بزرگ صنعتی در دنیا بالغ بر یک سوم (حدود ۳۰ درصد) از درآمد خود را صرف پژوهش و تحقیق خود میکنند و در این راستا تعامل گسترده و سازندهای با دانشگاه و محققین کارآمد و مورد نیاز خود دارند. در ایران وجود چنین واحدهایی و چنین ارتباطی کمتر از یک درصد میباشد و این مسئله از مهمترین موانع موجود بر سر راه توسعه و پیشرفت ایران بر اساس چشمانداز ۲۰ ساله میباشد.
امروزه خلاقیت و ابتکار و نوآوری در سایه وجود پرسنل متعهد و باسواد و همکاری با دانشگاه که مرکز تولید علم میباشد، بزرگترین دارایی شرکتها و صنایع روز دنیا میباشند و از این رو در بیشتر کمپانیهای کشورهای پیشرفته، واحد ویژهای تحت عنوان واحد تحقیق و توسعه یا R & D با حضور مدیران، مسئولین فنی و محققین دانشگاهی تشکیل یافته که مسئول بررسی نمونهها و ایدههای قبلی و کار روی خلاقیتهای جدید و روز دنیاست. وجود چنین واحدی علاوه بر سودآوری کلان، موجب دگرگونی شگرفی در جوامع و رفاه زندگی مردم نیز میشود.
اهداف تحقیق و توسعه (R & D )
اهداف واحد تحقیق و توسعه که در جهت تلاش برای دستیابی به سطح مطلوب برای یک سازمان میباشد، براساس اولویتها و نیازهای آن سازمان در یک چارچوب منسجم تدوین میگردند که میتوان برخی را به شرح زیر نام برد.
- تولید محصول یا محصولات جدید و ارتقای کیفیت با کمک مهندسین و کادر پرسنلی مجرب از دانشگاه و صنعت
- تولید دانش نوین پیرامون عناوین علمی و فنآورانه به منظور توسعه محصولات و بهینهسازی فرآیندها
- انجام پروژههای علمی در جهت برطرف کردن نیازمندی سازمان و رفع یک مشکل خاص با همکاری نزدیک مراکز علمی و دانشگاهی و همچنین تولید مقاله و کتاب که خود پایه علمی محکمی را در سازمان بوجود آورده و جنبه تبلیغی زیادی دارد
- بازدهی سریع سود، بهبود سریع عملکردها و بازگشت سریع سرمایهگذاری و ایجاد اطمینان بیشتر در سرمایهگذاری در اثر همکاری با نهادهای علمی و همچنین جذب و انتقال فنآوریها
- پاسخ به نیازها و خواستههای مصرفکنندگان و ایجاد رفاه و آسایش برای مردم
- ارتقای بازدهی فعالیت نیروی انسانی که نهایتا باعث افزایش درآمد افراد نیز میگردد
- افزایش نیروی رقابتی در عرصههای داخلی و خارجی و حضور فعال در بازارهای جهانی و بخصوص کشورهای همسایه و برنامهریزی دقیق برای تولیدات صادراتی و استاتداردسازی محصولات مطابق بر استانداردهای جهانی و ایزوهای بین المللی
- ارتقای میزان خوداتکایی و تامین مواد اولیه
- تحقیقات در راستای کاهش ضایعات تولیدی و یافتن راهکارهای هوشمندانه برای کاهش هزینه تولید
- آنالیز دقیق وضعیت محصولات موجود و آنالیز دقیق میزان کارآمدی برنامههای جاری و پرسنل موجود
در حقیقت اهداف تحقیق و توسعه یک سازمان ابتدا در سطح ملی و سپس در سطح بینالمللی تعریف خواهد شد. بر اساس این اهداف بعد از بررسی دقیق نیازمندیها، این اهداف در سمت گسترش تجارت موجود و یا حرکت به سوی تجارت جدید خواهد بود. در سالهای اخیر وزارت صنایع و معادن طی بخشنامهای کارخانههای تحت پوشش در سراسر کشور را تشویق به تاسیس واحدهای R & D نموده است. هرچند که واحدهای تحقیق و توسعه در بسیاری از صنایع و کارخانجات جایگاه مناسب خود را هنوز پیدا نکردهاند ولی به نظر میرسد که با حضور مراکز دانشگاهی در کنار شرکتهای صنعتی و تولیدی و حتی ارگانهای دولتی، این واحدها فعال شده و به صنعت کشور حال و هوای تازهای بدهند که البته در این میان نیز واحدهای صنعتی نیز بایستی قدم جلو گذاشته و با مراکز علمی و دانشگاهی همکاری نزدیک داشته باشند و خود طالب تغییر و نوگرایی باشند. در تدوین اهداف بایستی کاملا اهداف کوتاه مدت و بلند مدت مشخص و استراتژیهای اختصاصی جهت نیل به این اهداف در دستور کار قرار گیرند و در این راستا تمام پرسنل و بخشهای موجود در سازمان موظف به اجرای دقیق و یکپارچه خواستههای بخش R & D تحت مدیریت مداوم مدیر آن سازمان میباشند. بدیهی است که برای رسیدن به اهداف ذکر شده و شکل دادن به مسیر علمی سازمان، عوامل و ابزارهای متعددی مورد نیاز است که میتوان به هزینههای R & D شامل هزینه پرسنلی، هزینه تحقیقات، کسب حمایتهای دولتی و غیره اشاره داشت. در حقیقت برای رسیدن به تکنولوژی جدید و سودآوری مضاعف و از همه مهمتر توسعه و بقای یک شرکت عواملی چون؛ ابزار و دستگاههای صنعتی و جدید، پرسنل مجرب و آگاه از مراکز دانشگاهی و خود سازمان، اطلاعات و دانش فنی و مدیریت ایدهآل لازم میباشند. لازم به ذکر است که مجموعه عوامل ذکر شده و نحوه و میزان ارتباط آنها تعیین کننده سطح تکنولوژی موجود در هر سازمان یا کارخانهای خواهد بود.